W twierdzy honoru

– Jest jedna tylko rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna i tą rzeczą jest honor – mówił Józef Beck. Te słowa w pełni rozumieli żołnierze walczący w Modlinie. Twierdza Modlin jest jednym z największych zabytków militarnych na świecie. Gdy wejdzie się na jej wieże obserwacyjne, widać centrum Warszawy. Znaczenie tej twierdzy wytycza geografia wojenna. Tutaj Bug wpływa do Narwi i z nią do Wisły. Docenił to już król szwedzki Karol Gustaw, zakładając tu obóz warowny istniejący do 1660 r.

Cesarz Napoleon zachwycony tym miejscem podjął decyzję o budowie twierdzy; służyła jeszcze powstańcom listopadowym. Prawdziwą fortecę zrobili z niej w XIX w. zaborcy. W odrodzonej Polsce twierdza – z rozkazu marszałka Józefa Piłsudskiego – była w czasie wojny polsko-bolszewickiej zwornikiem linii obrony stolicy. W okresie II RP na obszarze Modlina stacjonował Korpus Kadetów oraz Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych, z oficerską Szkołą Podchorążych i Szkołą Podoficerską, a także Centrum Wyszkolenia Saperów.

Najbardziej jednak rozsławiła to miejsce obrona przed Niemcami we wrześniu 1939 roku. – Dla upamiętnienia heroicznej walki polskich żołnierzy wzniesiony został w 1957 roku pomnik Obrońców Modlina – Żołnierzy Września 1939. Odsłonił go dowódca gen. bryg. Wiktor Thommée w obecności licznie przybyłych jego żołnierzy – mówi Janina Bystrek, przewodnik po modlińskiej twierdzy.

Obecność tego wybitnego dowódcy na odsłonięciu pomnika była rodzajem cudu, skoro wcześniej nie został przyjęty do służby wojskowej, kiedy zgłosił się do niej po powrocie do kraju w listopadzie 1947 r. Przez pewien czas pracował jako dozorca.

Sam pomnik zaś stanął na miejscu odsłoniętego w 1928 r. pomnika marszałka Józefa Piłsudskiego, zniszczonego dopiero na początku lat 50.

Bohaterska obrona

Od 5 września 1939 r. Twierdza Modlin znajdowała się w pogotowiu. Natarcie niemieckiego batalionu z kierunku Płońska na Zakroczym nastąpiło 6 dni później. W tym samym dniu Modlin został zagrożony z kierunku południowo-wschodniego.

– W fazie wstępnej obroną Modlina dowodził płk dyplomowany Wacław Młodzianowski, następnie gen. Stanisław Małachowski, a od 13 września dowództwo objął gen. Wiktor Thommée. W jego przypadku możemy już powiedzieć o prawdziwym geniuszu dowódcy – mówi dr Marek Deszczyński, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego.

Generał zdołał wyprowadzić przynajmniej resztki oddziałów, zdolne do walki, z artylerią, przez Lasy Skierniewickie i Puszczę Kampinoską do Modlina. To był niepospolity wyczyn jak na warunki 1939 r., gdy musiał iść z jednej strony za plecami armii niemieckiej, zmierzającej na Warszawę, a z drugiej za plecami wojsk polskich, które właśnie odpierały uderzenie znad Bzury. Gdy dotarł do Modlina, zreorganizował obronę i stanął na jej czele, prowadząc ją wzorowo – opowiada historyk.

Thommée rozkazał obsadzenie wewnętrznego pierścienia fortów poprzez podzielenie Obozu Warownego Modlin na cztery odcinki obronne: „Zakroczym”, „Twierdza”, „Pomiechówek” i „Kazuń”. Na załogę Modlina składały się: 2 dywizja piechoty pułkownika Antoniego Stalcha, 28 dywizja piechoty pułkownika dyplomowanego Władysława Bończy-Uzdowskiego, 30 dywizja piechoty generała brygady Leopolda Cehaka oraz 8 dywizja piechoty pułkownika dyplomowanego Teodora Furgalskiego. Niestety, każda z nich była zdziesiątkowana.