Żeby tylko zachorować
– Byłem wtedy w grupie sabotażu działającej w ramach Związku Walki Zbrojnej – mówi Stanisław Zalewski, były więzień Pawiaka, prezes ZG Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych. – Komórka konspiracyjna miała kryjówkę w dawnej fabryce kamieni młyńskich, przy ul. Szerokiej, dziś ul. Kłopotowskiego. Zatrzymali nas 13 września 1943 r., malowaliśmy napisy na budynkach – opowiada pan Stanisław, wówczas 17-latek. Zanim z kolegą znaleźli się na Pawiaku, trafili na przesłuchanie w al. Szucha.– Najpierw poczekalnia: w długim pokoju z rzędami pojedynczych siedzeń, zwanym „tramwajem”, siedzieli nieruchomo więzień za więźniem. Z pokoju przesłuchań dobiegały odgłosy bestialskiego wymuszania zeznań. Na ścianie wisiały narzędzia do bicia. Nas przesłuchiwano godzinę, po czym odwieziono na Pawiak. Trafiliśmy z kolegą do jednej celi, dzięki czemu mogliśmy ustalić jedną wersję zeznania – wspomina Stanisław Zalewski.
W celi byli już: marynarz, 10 chłopaków z Szarych Szeregów i przechodnie z łapanki. – Cela była tak przeludniona, że spaliśmy w poprzek na podłodze na jednym boku, co 2-3 godziny na komendę obracając się na drugi – wspomina pan Stanisław. Plagą były pluskwy, które mimo zawiązywanych nogawek i rękawów znajdowały nieosłonięte części ciała. Spadały z sufitu na twarz.
I ten nieustanny strach, podsycany przez Niemców. – Ledwie usnęliśmy, na korytarzu rozlegał się stukot butów gestapowca. Potem szczęk otwieranej celi, padało nazwisko jednego tylko więźnia. Wyprowadzano go na zewnątrz, po czym rozlegał się strzał. I tak przez całą noc. – Którejś nocy otworzyły się drzwi naszej celi – opowiada pan Stanisław. Współtowarzysza zdążyli tylko pożegnać wzrokiem. Działania obliczone były na zastraszanie, by łatwiej wydobyć zeznania. W dzień odbywały się masowe egzekucje więźniów, na terenie wtedy już zrujnowanego getta.
Dzień zaczynał się na Pawiaku o szóstej rano, od meldunku stanu każdej celi. Potem była tzw. obórka, czyli 4-5 minut dla każdej celi na pobyt w toalecie znajdującej się w korytarzu, wszystko biegiem. Pawiak był przeludniony. W celi 3-4 osobowej więziono nawet 20 osób. Oddział męski z miejscami na około 800 więźniów, w okresie szczytowym miał 2750 mężczyzn, oddział żeński zwany Serbią zapełniało 750 kobiet, czyli trzy razy więcej niż wynosiła liczba miejsc w celach.
Więzień otrzymywał na śniadanie dzienny przydział chleba oraz półlitrowy kubek wodnistej zbożowej kawy, na obiad miskę zupy z liści buraków, brukwi, zatęchłych ryb, zgniłych kartofli i robaczywego grochu. Na kolację półlitrowy kubek kawy. Dzienna racja żywieniowa dostarczała około 600-800 kcal. Po śniadaniu i obiedzie samochód „buda” kursował z więźniami na Szucha, na przesłuchania.
Choroba była dla więźnia wybawieniem. – Niemcy bardzo bali się tyfusu, wesz czy świerzbu. – Trafiłem ze świerzbem do izolowanej celi. Stamtąd nie zabierano nas na przesłuchania, nie szykanowano. Czuliśmy się jak w sanatorium – wspomina Stanisław Zalewski. Niemcy dawali skuteczny preparat do smarowania rąk i po tygodniu choroba ustępowała. – Zdrowiejący i opuszczający izolatkę zachowywali część zakażonej powierzchni i przez podanie ręki „przekazywali” świerzb innym więźniom. To była nasza samoobrona. Można było choć na chwilę oderwać się od więziennego koszmaru – wspomina Stanisław Zalewski.
Co? Gdzie? Kiedy?
