Nie tylko o puryzmie językowym

fot. unsplash.com

„Z tym”, czyli z takimi zjawiskami w języku, które dana osoba uważa za niepoprawne, szczególnie rażące czy też z jakichś względów niebezpieczne dla polszczyzny. Okazuje się jednak, że niełatwo jest określić, co językoznawcy mogliby zrobić, by język zmienił się w określony sposób. Uwagi takie jak wyżej najczęściej formułują osoby, które nie w pełni zdają sobie sprawę z tego, jak język się rozwija i jaki realny wpływ mogą mieć na niego instytucje i określone grona osób.

Zjawisko, które wyżej zarysowałem, ma znacznie szerszy charakter. Wśród użytkowników polszczyzny niebędących specjalistami można zaobserwować całą paletę postaw wynikających z jednej strony z autentycznej troski o polszczyznę, z drugiej jednak – z nieznajomości procesów, którym ona podlega, ale też z pewnej naiwności. Niegdyś bardzo znany badacz, autor słowników i popularyzator wiedzy o języku Witold Cienkowski w jednej ze swoich publikacji pisał:

„Niepełna lub fałszywa wiedza o istocie i funkcjonowaniu języka przejawia się przeważnie w postaci:

a) puryzmu językowego,
b) przekonania o możliwości wpływania na rozwój i kulturę języka drogą administracyjną,
c) logicyzmu, czyli ścisłego przestrzegania logiki w języku,
d) tradycjonalizmu, tj. dawania pierwszeństwa temu, co w języku utrwalone i dawne,
e) błędnego uogólniania powierzchownych obserwacji języka,
f) utożsamiania norm językowych pod względem charakteru z normami prawnymi,
g) nowatorstwa polegającego na niesłusznym zrywaniu – w ogóle lub w sprawach szczegółowych – z tradycją”.

Przyjrzyjmy się kolejno wymienionym przez autora zjawiskom.

Puryzm językowy to przesadna dbałość o czystość języka, polegająca przede wszystkim na walce z wszelkimi zapożyczeniami (mówimy wówczas o tzw. puryzmie nacjonalistycznym). Osoby reprezentujące taką postawę niejednokrotnie zupełnie bezrefleksyjnie krytykują wyrazy obce – nawet wtedy, gdy są one w polszczyźnie uzasadnione i potrzebne czy też dobrze już zadomowione i przyswojone. Czasem z kolei odrzucają one słowa, które tylko pozornie są obce, ponieważ ich nie znają czy też ich brzmienie jest „niepolskie” (cokolwiek miałoby to znaczyć). Przed wielu laty nie bez pewnej złośliwości pisał o tym znakomity historyk języka Kazimierz Nitsch, który zwracał uwagę, że skrajny puryzm czasem polega „na mechanicznym tępieniu istotnie czy rzekomo obcych wyrazów i zwrotów, zwłaszcza niemieckich, przy czym tacy znawcy tępią czasem jako germanizmy nawet rdzennie polskie zwroty Mickiewicza czy Słowackiego”. Puryzm językowy ma długą tradycję: już w XVIII wieku niektórzy walczyli ze zbyt dużą (ich zdaniem) liczbą zapożyczeń francuskich i z przesadnym ich używaniem. W wieku XIX i w dwudziestoleciu międzywojennym puryści walczyli z kolei z germanizmami i rusycyzmami, co było związane, rzecz jasna, z zaborami i późniejszym procesem odnowy polszczyzny, zwłaszcza oficjalnej, urzędowej. Współcześnie krytykowane są przede wszystkim zapożyczenia z języka angielskiego.

Puryzm całkowicie abstrahuje od tego, że niemal każdy język rozwija się w kontaktach z innymi językami i wzajemne wpływy są nieuniknione. Abstrahuje też od tego, że np. duża grupa nowych zapożyczeń z języka angielskiego ma charakter internacjonalizmów – w podobnej formie i podobnym znaczeniu funkcjonują one w wielu językach na całym świecie, co znacznie ułatwia komunikację. Rzecz jasna, kiedy mamy do wyboru formy rodzime i obce, lepiej dać pierwszeństwo rodzimym, ale nie powinno się to przemieniać w sprzeciw wobec wszelkich zapożyczeń.

Idziemy nr 30 (821), 25 lipca 2021 r.