Jeszcze o nietypowych akcentach

Były to liczebniki typu CZTErysta oraz rzeczowniki typu mateMAtyka, w których akcent powinien padać na trzecią sylabę od końca (jest to tzw. akcent proparoksytoniczny). Dziś kolejne przykłady.

Najczęściej spotykaną, regularnie tworzoną grupę takich wyrazów stanowią niektóre formy czasowników.

Po pierwsze, czasowniki w 1 i 2 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego trybu oznajmującego powinny być akcentowane na trzeciej sylabie od końca, np. zroBIliśmy, czyTAłyście, bieGAłyśmy, rozmaWIAliśmy itp.

Po drugie, tak samo należy akcentować formy 1, 2 i 3 osoby liczby pojedynczej oraz 3 osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego. Także w nich należy stosować akcent proparoksytoniczny, np. BIEgałbym, przeCZYtałbym, LEżałbyś, naKRZYczałbyś, recytoWAłaby, przeanalizoWAłaby, zroBIliby, przepiSAliby itp.

Po trzecie, czasowniki w 1 i 2 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego trybu przypuszczającego powinny być akcentowane na czwartej sylabie od końca, np. zroBIlibyśmy, czyTAłybyście, bieGAłybyśmy, rozmaWIAlibyśmy itp.

W tym miejscu konieczne jest danie komentarza. Przywołując powyższe przykłady pisałem, że w określony sposób „należy” czy też „powinno się” akcentować. Nie są to jednak sformułowania precyzyjne. W świetle tego, co ostatnio pisałem o normie językowej i jej dwupoziomowości, należy tę kwestię uściślić. Opisywane sposoby akcentowania dawniej rzeczywiście były uznawane za jedynie poprawne. Od czasu wprowadzenia rozróżnienia normy na poziom wzorcowy i poziom użytkowy konieczne jest stosowanie ich w wypowiedziach oficjalnych. W codziennej, nieoficjalnej polszczyźnie (a więc zgodnie z normą użytkową) we wszystkich przywołanych formach można stosować akcent paroksytoniczny, a więc mówić np. czteRYsta, matemaTYka, fiZYkom, zrobiLIśmy, przeczytaŁyśmy. Takie złagodzenie zasad normatywnych pod wpływem zwyczajów akcentowych współczesnych Polaków nie ma jednak charakteru bezwzględnie obowiązujących przepisów – nadal można, rzecz jasna, także w codziennych wypowiedziach, stosować wszystkie formy nieregularne.

Pisząc o nietypowym akcencie, należy wspomnieć jeszcze o wyrazach pochodzących z języka francuskiego, w których części powinno się zachowywać tzw. akcent oksytoniczny, padający na ostatnią sylabę, ateLIER, exposÉ, foyER itp. Co istotne, w tym przypadku akcent nie zależy od typu wypowiedzi i poziomu normy i zasada ta nie został zmieniona.

Na koniec jeszcze jedno zjawisko związane z akcentem. Otóż stosunkowo często zdarza się, że dwa, a nawet trzy krótkie wyrazy stojące obok siebie mają jeden wspólny akcent, np. do DOmu, MYJ się, NIE krzycz itp. Niekiedy sposób akcentowania takich połączeń jest zależny od ich znaczenia: w utartych wyrażeniach jest odmienny niż w połączeniach doraźnych. Oto stosowne przykłady: Spojrzał na BOK swojego konia i Odłóż to NA bok; Patrzył na DÓŁ przy drodze i Zejdźmy NA dół; Idę na MSZĘ i Dał NA mszę; Na wykładzie jest kilka osób NA krzyż i Spoglądał na KRZYŻ na ścianie.

dr Tomasz Korpysz Idziemy nr 47 (479), 23 listopada 2014 r.